انقلاب ارتباطات در عصر حاضر تأثیرات شگرفی را در ابعاد مختلف زندگی انسان ها گذاشته است که از مهمترین آنها می توان به تأثیرات فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی بر فرهنگ ها اشاره کرد. فناوری های نوین و در رأس آنها شبکه جهانی اینترنت با دگرگونی در مفاهیم زمان و مکان، تغییر در اشکال نوین ارتباطی و ایجاد مراجع جدید هویت، موجب پیدایش ذهنیت های ناپایدار و هویت های جدید شده است. در جوامع امروزی براثر تحولات ساختاری ناشی از این انقلاب، ذهنیت و هویت سیال و ناپایدار شکل می گیرد و برداشت انسان ها از مفاهیم مختلف زندگی دگرگون می شود.
مفهوم هویت
واژه هویت که در فارسی مورد استفاده قرار می گیرد، در اصل کلمه ای عربی (الهویه) است، این کلمه از «هو» یعنی «او» که ضمیر مفرد مذکر است، مشتق شده است. هویت عبارت است از فرایند معناسازی براساس یک ویژگی خاص یا مجموعه به هم پیوسته ای از ویژگی های خاص که بر منابع معنایی دیگر اولویت داده می شود. «گیدنز» در این باره می نویسد: «هویت، منابع معنا برای کنشگران است وبه دست آنها از رهگذر فرآیند فردیت بخشیدن ساخته می شود. با این حال ممکن است از نهادهای مسلط نیز ناشی شود، اما حتی در این صورت نیز هنگامی هویت خواهد بود که کنشگران اجتماعی آنها را درونی کنند و معنای آنها را حول این درونی سازی بیافرینند.» دو ویژگی را می توان برای هویت برشمرد: اول آن که هویت وجه تمایز میان «من» و «ما» با «دیگران» است؛ و دوم آن که هویت مهم ترین منبع شناخت، عواطف، احساسات و سازماندهی رفتارهای جمعی و فردی محسوب می شود. بنابراین، مفهوم هویت ضرورتاً با دو امر متضاد تعریف می شود، یعنی همسانی و تفاوت. این ادعا که چیزی یا فردی هویتی ویژه دارد، بدین معناست که این چیز یا فرد مانند دیگر وجودها، دارای آن هویت است و در عین حال چونان چیز یا فردی متمایز، هویت و خاصیتی دارد. به بیان روشن تر، هویت یعنی کیفیت یکسان بودن در ذات، ترکیب و ماهیت و نیز یکسان بودن در هر زمان و همه شرایط. در هر حال، هویت داشتن یا یگانه بودن، دارای دو جنبه متفاوت است: همانند دیگران بودن در طبقه خود و همانند خود بودن در گذر زمان.لذا هویت عبارت است از نیازهای روانی انسان و پیش نیاز هرگونه زندگی اجتماعی است. اگر محور و مبنای زندگی اجتماعی را برقراری ارتباط پایدار و معنادار با دیگران بدانیم، هویت اجتماعی چنین امکانی را فراهم می کند. به بیان دیگر، بدون تعیین چارچوبی برای هویت اجتماعی، افراد مانند دیگران خواهند بود و هیچ کدام از آنان نخواهند توانست به صورتی معنادار و پایدار با دیگران پیوند یابند.
هویت در جامعه
هویت در طول تاریخ و در زمانها و مکان های گوناگون ویژگی های مختلفی داشته است. در یک جامعه سنتی هویت انسان ها بر آمده از یک نظام مقتدر سنت راهبردی و باورهای ثابت آئینی و اسطوره ای است. در چنین جامعه ای هویت افراد شامل ویژگی هایی همچون ثابت بودن، یکسان بودن، یکنواخت بودن و قابل پیش بینی بودند است. در این جوامع هویت همواره اجتماعی بوده و کمتر دیده شده که تردیدها و شک اندیشی های فردی در آن خللی وارد کند. هویت فردی اغلب ثابت و ایستا و بر تعریف مشخصی استوار بوده که از سوی اسطوره ها و نظام های قانونی و تعریف شده دیرینه پشتیبانی می شده است. در این نظام هر فرد بخشی از یک نظام خویشاوندی قدیمی است. اندیشه ها و رفتار او به چارچوبی معین محدود می شوند و سمت و سوی زندگی او کم و بیش مشخص است. از همین روست که پرسش و چون و چرایی درباره جایگاه و موقعیت انسان در جهان به میان آورده نمی شود.اما در مقابل در جوامع مدرن هویت ها در میان افراد متغیر بوده و متکی بر تفاوت آنهاست. در این جوامع ذهنیت افراد ثابت نیست، بلکه درگیر عدم پایداری هاست. هویت در جامعه مدرن خصلت شخصی و مدرن دارد اما در واقع امری اجتماعی و وابسته به مناسبات بین سازمانی است.
در عصر مدرن، هویت برای نخستین بار با بحران مواجه می شود. در این دوران هم مانند دوران سنتی، هویت فردی بر شالوده رابطه با دیگران استوار است، از ثباتی نسبی برخوردار است، اما تأثیر گذاری ها و تأثیرپذیری ها، سمت و سوی آن را چند وجهی می کند. در این دوران هر فرد چندین نقش اجتماعی را ایفا می کند و بنابراین می تواند هویت های متعددی را برای خود انتخاب کند. انسان این دوره، نگران آن بود که مبادا هویت اش گذرا و شکننده و یا کاذب باشد. در شرایطی این گونه، همواره یک خویشتن واقعی و فطری در زیر نقش هایی که انسان در اجتماع بازی می کند احساس می شد و تلاش فرد همه آن بود که این خویشتن واقعی را پیدا کند و دست کم در خلوت با آن روراست باشد.اما در دوره پست مدرنیته زندگی اجتماعی بسیار پیچیده تر از دوران مدرنیته است و گردش و شتاب بیشتری دارد. در این دوران گستره ای از هویت های گوناگون پیش روی انسان قرار دارد و اوباخواسته هاوآرزوهایی آشنایی یافته است که در گذشته با آنها بیگانه بود. جوامع به سرعت تکه پاره می شوند، انسان باید در فرصت ها و مجال های کوتاه، شماری از نقش هایی را که مدام بر دامنه و گستره آن افزوده می شود، به شکلی گذرا ایفا کند و همین واقعیت، برخورداری از یک هویت یکپارچه را دشوار و حتی ناممکن کرده است. در این دوره که با عناوینی همچون «عصر اطلاعات» و «عصر مجازی» مترادف شده فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی و در رأس آنها شبکه عظیم جهانی اینترنت منابع متعدد و گوناگون هویتی را به افراد عرضه می کنند و زمینه بروز چالش های متعدد در هویت انسان امروزی را موجب می شوند.
هویت در عصر اینترنت
در عصر حاضر با ورود وسایل ارتباط جمعی از قبیل روزنامه،کتاب،تلویزیون، ماهواره و اینترنت زندگی انسان ها دستخوش تغییرات گسترده ای گردیده است. امروزه رسانه ها قادرند در یک پروسه شتابان، هویت های مجازی برای افراد و گروه ها درست کنند، بدون این که از مرزهای سیاسی مورد تجاوز نظامی قرار گیرند. از نتایج رشد شتابان فناوری های نوین ارتباطی می توان به بحران هویت در جوامع اشاره کرد. بحران هویت واژه ای است که برای توصیف عدم توانایی افراد در قبول نقشی که جامعه از آنها انتشار دارد به کار رفته است.
جدی ترین بحرانی که یک شخص با آن مواجه می شود، در خلال شکل گیری هویت رخ می دهد.این بحران بدان جهت جدی است که عدم موفقیت در رویارویی با آن پیامدهای بسیاری دارد. در هنگامه بحران، کسی نمی داند هر آدمی واقعاً کیست و چه کاره است، چون در واقع چیزی مشخص نیست. امروز چیزی است و فردا چیز دیگر. همانند آدمی که کاملاً حس جهت یابی اش را از دست داده باشد، چند گامی به یک سمت برمی دارد و سپس در جهت دیگر و شاید هم در جهت مخالف جهت اول گام نهد. انسانی که دچار بحران هویت شده است به حال خود رها شده، به درون آشوب ها و نابسامانی های یک محیط ناب افتاده و در یک وضع حسرت بار فاقد هر نوع جهت یابی گرفتار شده است. در مجموعه گزارش هایی که به وسیله گروه نویسندگان و منتقدان طراز اول باشگاه معروف رم در سال ???? منتشر شده است به صراحت بحران مدرن به عنوان بزرگترین خطر زمینه ساز زوال فرهنگی و اخلاقی جهان امروز، تلقی شده است. آثار این بحران در تمام شئون زندگی کشورهای پیشرفته، در حال توسعه و عقب مانده به چشم می خورد.
از پیامدهای جدی و اساسی انقلاب ارتباطات و جامعه اطلاعاتی تحول در مفاهیم مکان و زمان و نیز چند منبعی هویت در عصر جدید است که هر یک به نوبه خود مفهوم هویت را دستخوش تغییر، ناپایداری و حتی بحران ساخته اند. فناوری های نوین ارتباطی مفهوم مکان و زمان را دستخوش تغییر کرده اند، در حالی که مکان و فضا از توانایی هویت سازی بسیار بالایی برخوردارند. به بیان روشن تر، مرزپذیری و قابل تحدید بودن مکان این امکان را فراهم می سازد که انسان ها با احساس متمایز بودن، ثبات داشتن و تعلق به گروه، امنیت و آرامش لازم را برای زندگی کسب کنند.در واقع، سه کار ویژه هویت آفرین مکان، بر خاصیت اصلی آن یعنی، مرزپذیری و ثابت بودن استوار است.
اما فناوری های نوین ارتباطی با از بین بردن مرزها، مکان ها و فضاها هویت افراد را دستخوش ناپایداری و بحران می سازند. از آنجا که مکان در مقایسه با فضا، توانایی و قابلیت بسیار بیشتری برای تأمین نیاز به ثبات، تمایز و همبستگی اجتماعی دارد، جامعه اطلاعاتی و شبکه ای با سرزمین زدایی و فضامند ساختن زندگی اجتماعی، نوعی ناپایداری، تزلزل و ثبات نداشتن در هویت و ذهنیت پدید می آورد.جامعه اطلاعاتی با تبدیل زمان تاریخی به حالت بی پایان، گذشته هویت بخش را نابود می کند. نابودی گذشته به معنای از میان رفتن خاطره و تاریخ، از میان رفتن پیوند میان گذشته مشترک و حال مشترک است. در چنین شرایطی انسان نوعی همزمانی را تجربه می کند و در دنیایی لحظه ای قرار می گیرد که در چارچوب آن گذشت زمان را نمی توان احساس کرد، در حالی که یکی از پیش نیازهای اصلی هویت، احساس تداوم در گذر زمان است و ذهنیت چونان آگاهی از زمان قلمداد می شود.بنابراین هنگامی که زمان چونان تداوم از میان می رود، وحدت سوژه هم مخدوش می شود و احساسی از موقتی بودن و متغیر بودن بر ذهن انسان چیرگی می یابد. فناوری های نوین ارتباطی در عصر ارتباطات نه تنها فرهنگ های گوناگون و پرشماری را در دسترس افراد و گروه های مختلف قرار می دهد، بلکه دنیاها و مرجع های اجتماعی آنان را افزون می سازد.
بنابراین، اندک و حتی واحد بودن مرجع های اجتماعی در جوامع سنتی که نیاز هویتی انسان ها به تعلق و همبستگی اجتماعی را به آسانی تأمین می کرد، از میان می رود و فرد ناگزیر می شود که با واحدهای اجتماعی کوچک و بزرگ مختلفی هویت پیدا کند. منابع و گزینه های هویتی که در چنین شرایطی عرضه می شوند، نه تنها متعدد و متنوع هستند، بلکه گاهی در تعارض با یکدیگر نیز قرار دارند. به این ترتیب، مرجع های اجتماعی و در نتیجه هویت ها نسبی می شوند. این نسبیت فراگیر، هویت سازی را به مسوولیت دشوار فردی و زندگی اجتماعی را به عرصه ای تعارض گونه تبدیل می کند.نسبی شدن فرهنگ ها نیز نوعی ناپایداری و ثبات نداشتن در هویت پدید می آورد.کنار هم قرار گرفتن فرهنگ های خاص در درون فضای اجتماعی بسیار گسترده و پهناور و نسبی شدن حاصل از آن، دنیایی فارغ از اصول عام و مطلق پدید می آورد و بنیادهای هرگونه یقین و قطعیت معناساز و هویت بخشی را متزلزل می سازد. این تزلزل، در واقع تزلزل پایه های ایمان و باور است. اما در جهت حفظ هویت فرهنگی باید راهبردهای متعددی از سوی مسوولان و برنامه ریزان اتخاذ شود. از جمله این راهبردها تقویت باورها، ارزش ها و نگرش های اصیل مذهبی و ملی است که از اصلی ترین عوامل حفظ هویت فرهنگی جامعه به شمار می رود.
ارزش های اصیل مذهبی و دینی به عنوان یک ابزار مهم در هویت بخشی به انسان ها و به ویژه نسل جوان و دادن معنا به زندگی و جهت بخشیدن به آن مطرح هستند، به طوری که «ساموئل هانتیگتون» نیز به نقش ارزشمند و والای دین در حفظ هویت جوامع اشاره کرده و می نویسد: «دین به زندگی نخبگان نوپای جوامعی که در حال مدرن شدن هستند، جهت و معنا می دهد». آفرینش فرهنگی با اتکا به عناصر و مواریث فرهنگی غنی گذشتگان نیز یکی دیگر از راهکارهای حفظ هویت فرهنگی افراد است. بی شک چنانچه نسل جوان، از لحاظ فکری و فرهنگی پرمایه و غنی بوده و پایه های محکمی برای تفکر، جهان بینی و معنای زندگی داشته باشند، در برخورد با هجمه فرهنگی فناوری های نوین، معقولانه برخورد کرده و به درستی آنها را در ترکیب شخصیتی خود جذب می کند.
